Aponogetony sp.

Aponogetony sp.

Inaczej nazywane onowodkami są trwałymi, typowo submersyjnymi, wieloletnimi roślinami wodnymi pochodzącymi w większości odmian ze stref klimatycznych okołorównikowych i międzyzwrotnikowych całego świata.
Najwięcej onowodków zasiedla tereny Afryki, południowo-wschodniej Azji, Australii, Madagaskaru oraz wyspy Oceanu Indyjskiego.
Wiele gatunków aponogetonów można zaliczyć do endemitów występujących tylko w określonych miejscach globu a zwłaszcza dotyczy to odmian zasiedlających Madagaskar.
Aponogetony są przepięknymi roślinami o bardzo różnorodnej gamie kształtów i barw.
Ich wspólna cechą jest wyraźne unerwienie liści, główne nerwy przebiegają wzdłuż liści a poprzeczne połączenia między nimi są najczęściej nieregularne, blaszka liściowa często ulega perforacji pomiędzy nerwami tworząc obraz siatki. Liście są delikatne mniej lub bardziej prześwitujące i fałdowane lub kędzierzawe o różnej szerokości.
Występują w bardzo szerokiej gamie kolorystycznej zależnej od warunków środowiskowych od barw żółtych, jasno i ciemno zielonych, zielono-brązowych, brązowych, zielonych z odcieniami fioletu i purpury oraz czerwono-brązowych, często liście są dwu lub trój barwne z misternie przeplatającymi się półprzezroczystymi, geometrycznymi polami o zróżnicowanym zabarwieniu.

Liście onowodka prześwitujące z wyraźnym przeplotem geometrycznych wzorów o różnej intensywności zabarwienia oraz wyrastający ponad wodę kwiatostan.

Wszystkie onowodki posiadają bulwy korzeniowe, liście wstęgowate umieszczone na ogonkach, rozmnażają się głównie z nasion kiełkujących już na kwiatostanie w formie kłosa, rozłogów, które w rzeczywistości stanowią podwodny kwiat-zalążnie, z jakiej rozwijają się młode roślinki zaopatrzone w bulwkę korzeniową, rzadko przez podział bulwy.
Rośliny te, chociaż mogą z pozoru przypominać zwartki są jedynymi w swoim rodzaju i znacznie różnią się od wszystkich innych rodzin roślin wodnych.
Nie chciałbym powielać książek innych autorów i opisywać poszczególne gatunki, ponieważ zrobiono to już w wielu publikacjach akwarystycznych, lecz jedynie naświetlić problematykę związaną z uprawą całej rodziny onowodków.

Uprawa aponogetonów jest bardzo kłopotliwa, rośliny te należą do tak zwanych trudnych i kapryśnych a zajęcie się ich uprawą polecam zaawansowanym akwarystom, którzy posiadają zarówno wiedzę jak i doświadczenie.

Po co więc ten rozdział ?
Przynajmniej postaram się w nim przekazać nieco wiadomości i praktycznych rad dla tych, których interesują te rośliny a takich wśród Was na pewno nie brakuje.
Do sklepów zoologicznych oraz na giełdy trafiają czasami tak zwane „rodzynki” i przykro jest patrzeć jak kupowane są przez akwarystów, którzy nie mają nawet elementarnej wiedzy o gatunkach onowodków coraz rzadziej spotykanych i ginących w naturalnym środowisku.

Aponogeton madagascarriensis

Podstawowym problemem w uprawie tych roślin są specyficzne środowiska, w jakich występują, w których w ciągu roku znacznie zmieniają się warunki zwłaszcza temperatury wody. Innym problemem jakby na przekór są dość stabilne warunki oświetlenia dotyczące długości dnia i nocy, a połączenie tych czynników ogranicza możliwości uprawy onowodków w warunkach domowego akwarium.
Prawie wszystkie gatunki onowodków wymagają niskich temperatur wody oraz okresowych zmian – w lecie temperatury nie powinny przekraczać 22-25oC natomiast w zimie w okresie spoczynku wymagane jest obniżenie temperatury do 15-18oC.
Zagadnienia klimatyczne oraz biologiczne dotyczące onowodków zostały nieco naświetlone niemal we wszystkich rozdziałach, lecz postaram się je jeszcze przypomnieć i rozszerzyć.
Onowodki bardzo często zakwitają dwa razy w roku, co wiąże się z ich występowaniem w strefach klimatu międzyzwrotnikowego, na tych obszarach najdłuższy dzień występuje dwa razy w roku. Różnice w długości dnia i nocy w poszczególnych porach roku są jednocześnie niewielkie i oscylują wokół dwunastu godzin.
Chociaż naturalne siedliska onowodków zaliczane są do tropikalnych i subtropikalnych rejonów świata zmiany temperatury w poszczególnych porach roku są dość znaczne, ponieważ klimat jest tam kształtowany przez ciepłe i zimne prądy oceaniczne oraz przemieszczające się cyklicznie masy powietrza, na które wpływają prądy południowo i północno-równikowe oraz tak zwane wsteczne. W wyniku wpływu oceanów oraz odchyleń kierunków ruchu powietrza na skutek obrotu ziemi w poszczególnych porach roku decydującym elementem klimatycznym strefy międzyzwrotnikowej jest cyrkulacja powietrza spowodowana pasatami.

Co to ma wspólnego z aponogetonami ?

Problemy z uprawą tych roślin wiążą się z bulwą korzeniową a ściślej z procesami przemian skrobi na cukry i odwrotnie sterowanymi przez system fitochromowy.
Z jednej strony dość stabilna długość dnia w ciągu roku a z drugiej zróżnicowany rozkład rocznych temperatur zmusza rośliny bulwiaste do posiadania bardzo precyzyjnego wręcz doskonałego systemu sterowania wszystkimi procesami życiowymi i doskonałej orientacji w czasie.

Kilka informacji o skrobiach i cukrach

Skrobie są wielocukrami składającymi się ze skondensowanych cząsteczek D-glukozy stanowiące w bulwach roślin materiał zapasowy. Skrobia po hydrolizie przekształca się na powrót w glukozę oraz zachodzą w niej inne przemiany w cukry takie jak maltoza, maltaza a dalej amyloza, amylopektyny i izomaltoza.
Cukry produkowane we wszystkich roślinach służą jako surowiec do dalszych przemian oraz są odkładane w postaci skrobi jako materiał zapasowy umożliwiający start uśpionej bulwy.
Trochę to zawiłe? to tak jak my odkładamy tłuszcz i wykorzystujemy go kiedy zabraknie pokarmu.
W ciągu dnia rośliny produkują cukry natomiast w ciągu nocy transportują je do bulwy i odkładają w formie skrobi. Im dłuższa noc tym więcej odłożonej skrobi i odwrotnie.
Krótkotrwałe błyski światła w ciągu nocy zakłócają proces odkładania skrobi i wpływają na cały szereg nieprawidłowych reakcji biochemicznych związanych z fitochromem – aktywacja lub hamowanie określonych genów- produkcja enzymów, synteza antocyjanu (czerwonych i błękitnych barwników fotosyntezy zbudowanych z flawonu i cukru).
Przemianie skrobi na cukry sprzyja niska temperatura i podwyższone pH.
Długi dzień zmniejsza ilość odłożonej skrobi jako materiału zapasowego.
Wysoka temperatura przyśpiesza procesy biochemiczne a tym samym przemiany cukrów i skrobi, co w przypadku roślin posiadających bulwy lub kłącza jest niekorzystne.

Wróćmy do aponogetonów

Jak można wywnioskować z tych zawiłości fakt posiadania bulwy korzeniowej jest dla rośliny pewnym „utrapieniem” i ogranicza jej możliwości przystosowania się do niekorzystnych warunków środowiska.
Dość często zdarza się, że onowodki dobrze rosną w zupełnie nieodpowiednich dla siebie warunkach, niestety zawsze jest to proces krótkotrwały i jeżeli nawet jakiś przedstawiciel tej rodziny żyje przez dłuższy czas w nieodpowiednim środowisku to i tak nie wyda roślin potomnych, a każde życie kiedyś się kończy.
Akwarystyka jednak nie polega na gromadzeniu różnych gatunków ryb i roślin, ale na pracy nad rozmnażaniem i zachowaniem gatunków, które za kilka lub kilkadziesiąt lat w naturalnym środowisku mogą już nie istnieć.

Jako przykład, że przyrody nie da się oszukać może posłużyć rafa koralowa, która ginie kiedy temperatura wody podnosi się zaledwie o jeden oC na krótki okres dwóch –trzech tygodni !

Uprawa i rozmnażanie aponogetonów jest, więc trudna i oprócz zapewnienia odpowiednich temperatur wody należy jeszcze zadbać o jakość wody, oświetlenie, nawożenie, dokarmianie dwutlenkiem węgla oraz ważny i często pomijany element – ruch wody.

Woda
Aponogetony w zależności od gatunku wymagają wody bardzo miękkiej w przedziale 3-8oN, kwaśnej lub lekko kwaśnej o odczynie 6.0 do 6,8 pH , w okresie spoczynku wzrost pH do 7,5, krystalicznie czystej wolnej od zawiesiny i swobodnie pływających glonów – są bardzo wrażliwe na zaglonienie, bogatej w tlen oraz dwutlenek węgla przy niskiej zawartości związków organicznych i stosunkowo małej ilości soli mineralnych.
Wodę należy odświeżać wymieniając jednorazowo nie więcej jak 5% objętości zbiornika i dolewając wodę o tej samej temperaturze, TwO i pH , natlenioną i wolną od chloru.
Onowodki nie tolerują dużych ilości garbników a więc nie wskazane jest umieszczanie w akwarium korzeni.
Do zakwaszania wody stosuje się kwas siarkowy tak zwany „czysty do analiz” ograniczający rozwój glonów. Przed użyciem kwas należy „gasić” to znaczy rozcieńczyć z wodą i odczekać aż ostygnie; zawsze kwas należy wlewać do wody nigdy odwrotnie !
Temperatura wody niska, z okresowymi zmianami stosownie do opisów poszczególnych gatunków onowodków jest podstawowym parametrem fizycznym.

Oświetlenie
Światło niezbyt jasne, dobrze rozproszone składające się przede wszystkim z fal czerwonych i niebieskich, najodpowiedniejsze są świetlówki akwarystyczne typu „flora”, nie należy stosować światła żarowego.
Czas oświetlania w zależności od pory roku od 12 do 13 godzin na dobę.
W okresie letnim podczas długiego dnia na naszych szerokościach geograficznych kilkugodzinne zaciemnianie akwarium przez okres około dwóch tygodni pozwala nieco oszukać rośliny, które po takim zabiegu uruchamiają mechanizmy odkładania większych ilości skrobi, co zapobiega odrzucaniu liści i przechodzeniu w stan spoczynku w porze lata.

Nawożenie
Aponogetony są dość wrażliwe na nadmiar soli mineralnych, dlatego też należy je nawozić małymi porcjami powoli rozpuszczanymi w wodzie tak, aby nie doprowadzić do przenawożenia wody oraz rozwoju glonów. Nawożenie można przeprowadzać wieloskładnikowymi nawozami, ale należy dostarczać roślinom nieco większych ilości potasu, wapnia, boru, manganu i molibdenu. Potas oraz mangan może być stosowany w formie nadmanganianu potasu, który korzystnie wpływa na rozwój roślin, bor dostarczany z roztworu kwasu bornego, molibden dostarczany z wieloskładnikowymi nawozami – należy zwracać uwagę na jego zawartość w odżywkach. Molibden wiąże się z pobieraniem i przetwarzaniem azotu, jego brak u onowodków powoduje blednięcie liści i ich rozpad od brzegów. Wapń można podawać w formie jonowej Ca+ z różnych farmaceutycznych preparatów wapniowych.
Nadmiar wapnia wypiera potas i ogranicza pobieranie boru, co z kolei wiąże się z ograniczonym przyswajaniem CO2.
Zwiększenie ilości potasu zwiększa przyswajanie CO2 pod warunkiem obecności azotu, wapnia, miedzi, fosforu i magnezu.
Nieco błędne koło z tym wapniem ?. Patrz rozdział nawożenie mineralne i przeanalizuj niedobory poszczególnych pierwiastków.

Dwutlenek węgla
Dokarmianie roślin dwutlenkiem węgla jest niezbędne, ponieważ wymagają one czystości wody oraz podłoża a w związku z tym w akwarium CO2 nie pochodzi z naturalnych źródeł.
Aponogetony do prawidłowego rozwoju wymagają znacznych ilości węgla, podstawowej cegiełki budowy cukrów i dalszych jego przemian prowadzących do powstawania bulw.
Węgiel może być pobierany jedynie z CO2 oraz w nieznacznym stopniu z wodorowęglanów stanowiących TwW. Dostatek potasu pod warunkami jak wyżej sprzyja pobieraniu CO2 i produkcji cukrów.

Ruch wody
Stojąca woda utrudnia roślinom pobieranie soli mineralnych oraz wymianę gazową, a w przypadku onowodków sprawia, że rośliny „głodują”.
Już sama budowa liści onowodków wskazuje na to, że przystosowane są do życia w wodach płynących, w zależności od gatunku o wolnym lub szybszym nurcie.
Aponogeton okienkowy z perforowaną blaszką liściową jak gdyby sam mówi „ patrzcie mam dziury w liściach i stawiam niski opór dla płynącej wody”.

Podłoże
Jako podłoże stosuje się wyłącznie żwir kwarcowy w zależności od tego czy akwarium wyposażone jest w filtr denny o granulacji 1-3mm lub 3-5mm.
Onowodki bardziej „żarłoczne” można sadzić w perforowanych doniczkach z niewielkim dodatkiem zwietrzałej gliny oraz węgla aktywowanego, lecz bez żadnych dodatków w postaci ziemi i torfu.
Bulwy są delikatne i w podłożu z dużą ilością materii organicznej mogą łatwo gnić.

Uwaga
Świeżo zakupione onowodki bardzo często mają uszkodzone, pocięte lub okaleczone bulwy.
Przed posadzeniem w podłoże bulwy należy najpierw wyleczyć. Dobrym preparatem do tego celu jest ukorzeniacz do roślin drzewiastych – ten zawiera więcej syntetycznej auksyny od przeznaczonego do roślin zielonych. ( dostępne w sklepach ogrodniczych, mało szkodliwe dla ryb, klasa V toksyczności – praktycznie nie szkodliwy )
Okaleczoną bulwę posypuje się niewielką ilością preparatu i roślinę pozostawia się zawiniętą w folię na okres około godziny.
UWAGA Zdarza się w wyniku działania auksyny na bulwę roślina na pewien czas usypia,
wzrost zostaje spowolniony lub zahamowany, jeśli w tym czasie obniży się temperaturę wody roślinom nic się nie stanie, przejdą krótki okres spoczynku bez gubienia liści, regenerują w tym czasie bulwę po czym rosną zdrowsze i silniejsze.
Następnie ukorzeniacz spłukuje się i roślinę można umieścić w akwarium nie zakopując jej w podłożu. Stan bulwy sprawdza się w ciągu kilku dni ewentualnie powtarzając zabieg. Dopiero po całkowitym wyleczeniu roślinę można posadzić na stałe miejsce. Jeżeli posadzi się w podłoże roślinę ze skaleczoną bulwą to najczęściej bardzo szybko zginie.

Jak rosną aponogetony?
Proces rozmnażania się (kwitnienia) większości onowodków przypada na okres skracania się długości dnia i rozpoczyna tuż po przejściu z dnia najdłuższego. Rośliny wydają zwykle kilka kwiatostanów w formie kłosa o dużej liczbie drobnych kwiatów wyrastających ponad wodę.
U niektórych gatunków kwiaty w formie kłosa są rozgałęzione – dwa kłosy na jednej łodydze, niektóre nasiona są bardzo drobne i narażone na obskubywanie przez ryby – w takich przypadkach na zapłodniony kłos zakłada się „woreczek” ze stylonowego materiału chroniący nasiona i zapobiegający ich przypadkowemu rozsypaniu.
Kwiaty można zapylać miękkim pędzelkiem najlepiej krzyżowo pyłkiem od innego osobnika tego samego gatunku lub też można spróbować skrzyżowania gatunków pomiędzy sobą.
Kiedy nasiona zaczynają się rozwijać przycina się pęd kwiatowy pozostawiając 1/3 jego długości, otrzymuje się wtedy silniejsze sadzonki. Młode roślinki w większości przypadków kiełkują „na pniu” i po wypuszczeniu pierwszych korzeni odpadają i są gotowe do posadzenia w podłoże.
Inny sposób rozmnażania się to podwodny pęd (podwodny kwiat), z którego wyrasta jedna roślina a z niej kolejna, młode szybko wykształcają bulwki i wypuszczają korzenie.
Onowodek madagaskarski wypuszcza podwodny kwiatostan w formie kłosa, na którym od razu kiełkują młode roślinki, po wypuszczeniu pierwszego korzonka odrywają się i płyną z prądem wody osiadając na dnie.
W tym samym czasie, kiedy długość dnia skraca się rośliny zaczynają gromadzić duże ilości skrobi oraz materiałów zapasowych w bulwach przygotowując się do okresu spoczynku.
W tym czasie rośliny potrzebują nieco większych ilości soli mineralnych, dwutlenku węgla oraz wymagają stopniowego obniżania temperatury wody.
Jednocześnie młode osobniki rosną bardzo szybko a stan ich spoczynku ograniczy się do zwolnienia tempa wzrostu.
Dorosłe okazy z chwilą skrócenia długości dnia do 12 godzin najczęściej odrzucają wszystkie liście i pozostawiają bulwę z dużym zapasem skrobi i materiałów zapasowych.
W tym czasie konieczne jest dalsze obniżenie temperatury do 15-18oC i pozostawienie bulw w spokoju. Korzystne jest obniżenie poziomu wody.

Aponogeton madagaskarski może rosnąć również w paludarium przy bardzo niskim poziomie wody, ruchu wody w podłożu- filtr denny, bardzo duża wilgotność powietrza i w tym przypadku dość intensywne oświetlenie. Dokarmia się roślinę przez system korzeniowy, bulwa powinna nieco wystawać ponad żwir. W takich warunkach onowodka madagaskarskiego łatwiej skłonić do kwitnienia.

Obniżenie temperatury jest niezbędne, ponieważ w przeciwnym wypadku nie nastąpi rozkład inhibitorów wzrostu ( patrz rozdział „Regulatory wzrostu”) i bulwy nigdy nie przebudzą się, a podczas przedłużonego uśpienia ulegną zniszczeniu.
Okres spoczynku trwa około 90 dni i przypada na nasz okres letni – wtedy na półkuli południowej jest zima – „przestawienie” roślin z importu niemal o pół roku tak, aby zima przypadała na miesiące od stycznia do marca to już bardziej skomplikowany problem.
W większości przypadków przechodzenie w okres spoczynku w naszych warunkach klimatycznych rozpoczyna się w końcu sierpnia lub wrześniu a wybudzanie roślin przypada na grudzień. Obniżenie temperatury wody nie zawsze powoduje całkowite odrzucanie liści natomiast zawsze brak wzrostu, żółkniecie, częściowy rozpad liści.
W tym czasie rośliny również pobierają sole mineralne, ale w znacznie mniejszym stopniu.
W stanie uśpienia uszkodzone liście często atakowane są przez grzyby – pleśnie, wskazane jest przemywanie uszkodzonych miejsc roztworem FMC, Ichtiosanu, Zieleni HCl, aby jak najdłużej utrzymać części nadziemne roślin.

Zakładamy, że rośliny udało się przestawić i dlatego będziemy poruszać się w naszym środkowoeuropejskim kalendarzu.

Po upływie około 20 dni od momentu uśpienia roślin należy stopniowo podnieść pH wody do 7,5 a nawet 8,0 a po dalszych 60 dniach należy stopniowo zacząć obniżać pH i nieznacznie podnosić temperaturę wody. Po takich zabiegach rośliny powinny zacząć wybudzać się i wypuszczać pierwsze kiełki – długie biało- zielonkawe łodygi, z których rozwiną się pierwsze pojedyncze liście. W tym czasie należy zapewnić roślinom odpowiednie natężenie światła i można stopniowo dalej zwiększać temperaturę wody oraz czas oświetlenia.
Zapas skrobi, którą roślina zgromadziła podczas okresu wzrostu, w okresie spoczynku częściowo został przekształcony w cukry umożliwiając jej wystartowanie i rozpoczęcie nowego okresu wegetacji.
W czasie dłuższego już dnia i wyższej temperatury następuje bardzo szybki wzrost rośliny, dalsze przemiany skrobi na cukry niezbędne do kolejnego kwitnienia. W okresie naszego lata onowodki zakwitają często dwukrotnie i nie zawsze wymagają do tego zmian długości dnia.
Należy jednak pamiętać, aby temperatura wody nie wzrastała powyżej 25oC, ponieważ najczęściej prowadzi to do uszkodzenia systemu fitochromowego a w konsekwencji do zmian w aktywności genów, produkcji enzymów, co kończy się zniszczeniem bulwy i śmiercią rośliny.
Okresowo w przypadkach braku możliwości utrzymania niskiej temperatury można rośliny trochę oszukać przesuwając punkt maksimum fotosyntezy w kierunku wysokich temperatur zwiększając podawanie CO2 oraz natężenie światła (patrz rozdział „fotosynteza..”)
Na dłuższy okres czasu takie „oszukiwanie” roślin nie jest możliwe i dlatego też dla tej rodziny roślin należy stosować podręcznikowe parametry wody.
Jeżeli z jakiegoś powodu po okresie spoczynku rośliny nie wybudzają się a po upływie 100-120 dni są znikome szanse, aby samodzielnie wróciły do życia można posłużyć się chemią poprzez zastosowanie regulatorów wzrostu dość szczegółowo opisanych w oddzielnym rozdziale. W takiej sytuacji istnieje jednak pewne ryzyko – bulwy potraktowane cytokininą i gibereliną mogą wprawdzie wystartować, ale użycie tych środków po raz kolejny najczęściej prowadzi do zniszczenia bulwy.
Próbować zawsze warto, a za którymś razem się udaje i otrzymujemy nowe i silne pokolenie młodych przedstawicieli tej rodziny możliwe, że będą one już bardziej przystosowane do warunków akwariowych.

Aponogeton crispus.